مرگ مرد پشت پرده کودتای ترکیه

فتح‌الله گولن رهبر جریان گولن که سال‌ها در آمریکا زندگی می‌کرد، شامگاه گذشته (یکشنبه شب) به وقت محلی به دلیل عارضه قلبی در ۸۳ سالگی درگذشت. او  از چهره‌های مخالف حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور، به شمار می‌رفت. فتح‌الله گولن متولد ۲۷ آوریل ۱۹۴۱ در استان ارزروم است. او تا دهه ۱۹۸۰ در کشورش به عنوان امام یا روحانی فعال بود. کتاب‌های زیادی نوشته و در آثار خود درباره اسلام، فقه و نظام آموزشی آن بحث کرده است. آثار وی درباره عدالت اجتماعی و گفت‌وگوی ادیان اما سبب توجه بیشتر به او شد.

بعضی تخمین ها تعداد اعضای جنبش گولن که نام هزمیت (خدمت) را بر خود نهاده است، بین ده تا پانزده درصد جمعیت ترکیه دانسته اند. گفته می شود تعداد اعضای این جنبش در سراسر جهان ۸ تا ۱۰ میلیون نفر است.

گولن با این استدلال که جوانان در ترکیه راه خود را گم کرده‌اند و تعلیم و آموزش بهترین پاسخ است، به شهرت رسید. جنبش خدمت گولن برای اولین بار فعالیت خود را از مدارس آغاز کرد و در ادامه موسسات آموزشی در نقاط مختلف ترکیه و سراسر جهان افتتاح کرد. گولن در طول عمر خود مشغول تدریس نسخه‌ای از اسلام با عنوان «اسلام آناتولیایی» که مبتنی بر آموزه‌های یک عالم اسلامی به نام سعید نورسی بوده‌ است.

 در تفکر گولن که اعتقاد به مدارا و تسامح تبلیغ می‌شود؛ هرگونه تروریسم شدیداً محکوم است. او معتقد به گفتگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب‌های آسمانی بود با این وجود نسبت به شیعیان نگاهی به شدت منفی داشت. در فضای فکری ترکیه گولن به عنوان شخصی محافظه کار و میانه‌رو و در عین حال مذهبی شناخته می‌شود.

این در حالی است که شرایط برای گولن با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ تغییر کرد. در آن زمان گولن و جماعتش از حزب عدالت و توسعه اردوغان به دلیل تعدیل‌هایی که در اسلام انقلابی اربکان انجام داده بودند، حمایت می‌کرد. این در حالی بود که اردوغان نیز مانند بسیاری از مقامات دولت اسلام‌گرای حزب آک پارتی جزو تربیت‌شدگان مدارس گولن محسوب می‌شدند. از این رو رجب طیب اردوغان فتح الله گولن را پدرخوانده حزب عدالت و توسعه دانست و از وی خواست که به کشور بازگردد.

با این حال دوران دوستی اردوغان و گولن دیری نپایید. آنها از سال ۲۰۱۰ درگیر اختلافاتی شدند که شروع آن به ماجرای کشتی مرمره و ارسال کمک‌های غذای و دارویی به غزه برمی گردد. در آن ماجرا گولن حرکت کشتی را برخلاف قوانین بین المللی دانست و موضعی همسو با تل آویو اتخاذ کرد که خوشایند آنکارا نبود.

موضوع دیگری که باعث شد روابط میان گولن و اردوغان با چالش روبرو شود، بحث مذاکرات صلح با پ. ک. ک بود. گولن بر خلاف اردوغان خواهان حذف "پ. ک. ک" و فرماندهی نظامی آن در کوه‌های قندیل عراق از روند مذاکرات صلح و تمرکز بر جنبه‌های داخلی صلح و تدوین حقوق شهروندی، سرمایه‌گذاری اقتصادی، احترام بر هویت قومی آنها بود. اما در مقابل رئیس جمهور کنونی ترکیه در آن زمان در مقام نخست وزیری بود تنها راه پایان دادن به نبرد با این گروه را در گفتگوهای آشتی جویانه می‌دانست.

عامل تنش‌زای دیگر در روابط عدالت و توسعه با گولن مخالفت او با انتخاب هاکان فیدان به ریاست سازمان اطلاعات ملی ترکیه بود. اما اختلافات زمانی علنی و آشکار شد که اردوغان با ارائه طرحی در اواخر ۲۰۱۳ به دنبال پایان دادن به فعالیت‌های درس خانه‌های گولن در ترکیه شد، مراکزی که درآمد فراوانی را نصیب جماعت گولن می‌کرد.

فتح الله گولن به دلیل ترویج اسلام بردباری که بر نوع دوستی و سخت کوشی تاکید داشت، شهرت داشت. با رشد جنبش، پیروان او وارد نهادهای دولتی، دادگستری و ارتش شدند. گولن زمانی متحد اردوغان بود اما پس از اختلافات این دو شخصیت برجسته ترکیه‌ای، اردوغان در سال ۲۰۱۶ او را مسئول کودتایی دانست که در آن حدود ۲۵۰ نفر در تلاش برای به دست گرفتن قدرت کشته شدند.

رویترز در توصیف چگونگی کنشگری سیاسی گولن می نویسد او یک جنبش اسلامی قدرتمند در ترکیه و فراتر از آن ایجاد کرد، اما سال‌های آخر عمر خود متهم به سازماندهی کودتا علیه رجب طیب اردوغان، رهبر ترکیه بود و خود او این اتهامات را رد کرده بود. چه آنکه درخواست آنکارا برای استرداد گولن و مخالفت آمریکا به یکی از موضوع‌های چالش برانگیز در روابط میان آمریکا و ترکیه تبدیل شده بود.

گولن از بیش از دو دهه پیش در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کرد. ترکیه بعد از این کودتای ناموفق ده‌ها هزار نفر را بازداشت کردند. قاضی‌ها، دادستان‌ها و اعضای پلیس و ارتش جزء بازداشت شدگان بودند. بیش از ۱۰۰ هزار نفر از کارکنان دولت از جمله پزشکان، کارمندان و دانشگاهیان و معلمان نیز با اتهام ارتباط با آقای گولن تعلیق یا اخراج شدند.

پژوهشگران اندیشه سیاسی معتقدند «تفکر فتح ﷲ گولن تنها محدود به امور اجتماعی نمی شود بلکه با تأکید بر آموزش سنت ترکی و امور مذهبی در پی حفظ هویت اسلامی مردم ترک تبار در داخل و خارج از ترکیه است و با ارائه یک برداشت محافظه کارانه سازگار با اندیشه محافظه کاری کلاسیک با هرگونه تغییرات سریع و بنیادین در جامعه مخالفت ورزیده و حداکثر با اصلاحات تدریجی بدون دگرگونی در ساختارهای سنتی جامعه همراهی می کند. از نظر وی اسلام و مدرنیته با یکدیگر سازگار بوده و از طریق آموزش می توان جامعه سنتی ترکیه را با تمدن نوین همساز و همراه کرد. برداشت صوفیانه وی از اسلام که بی سابقه در جامعه سنتی ترکیه نبوده است به یک جنبش گسترده اجتماعی تبدیل شده و ترویج رفتار مسالمت آمیز برای دستیابی به جامعه آرمانی خود فعالیت سیاسی این جنبش را در هاله ای از ابهام فرو برده است. با این همه، تأکید بیش از حد وی بر لزوم دنباله روی از نظام سرمایه داری و اقتصاد آزاد و همچنین تأثیرپذیری و حمایت رهبران حزب عدالت و توسعه از اندیشه و جنبش وی بر رونق و استقبال اندیشکده های آمریکایی و اروپایی از گولن افزوده است»