فلسفه کانت در عصر آتش و اتم چه فایده ای دارد؟

اگر می‌خواهید دنیا را درک کنید لزوما مجبور نیستید در آن سفر کنید. نگاهی به امانوئل کانت (۱۷۲۴-۱۸۰۴) بیاندازید. در تاریخ ۲۲ آوریل جهان سیصدمین سالگرد تولد او را جشن می‌گیرد. آن فیلسوف آلمانی هرگز خانه خود در پروس شرقی یعنی کونیگزبرگ یا کالینینگراد کنونی که امروزه بخشی از روسیه محسوب می‌شود ترک نکرد. با این وجود، این موضوع او را از تلاش برای درک جهان باز نداشت. عقاید او انقلابی در فلسفه ایجاد نموده و او را به پیشگام عصر روشنگری تبدیل کرده است. معروف‌ترین اثر او تحت عنوان "نقد عقل محض" به عنوان نقطه عطفی در تاریخ تفکر تلقی می‌شود. امروزه کانت یکی از مهم‌ترین متفکران تمام اعصار محسوب می‌شود. بخش عمده‌ای از بینش او امروزه در جهان مواجه با تغییرات اقلیمی، جنگ‌ها و بحران‌ها هنوز معتبر هستند.

برای مثال، چه چیزی می‌تواند به "صلح پایدار" بین دولت‌ها منجر شود؟ کانت در مقاله خود در سال ۱۷۹۵ میلادی "درباره صلح دائمی" ایده تشکیل "لیگ ملل" را به عنوان جامعه فدرال جمهوری خواهانه توصیه کرد. از نظر کانت کنش سیاسی همواره باید بر اساس قانون اخلاق هدایت شود. کار او به طرحی برای تاسیس جامعه ملل پس از جنگ جهانی اول تبدیل شد که نهادی پیشگام در تاسیس سازمان ملل متحد در سالیان بعد بود و اثر خود را در اساسنامه آن نهاد بر جای گذاشت. کانت علاوه بر حقوق بین الملل، قانون شهروندی جهانی را نیز تدوین کرد. او با این کار استعمار و امپریالیسم را رد می‌کند و ایده‌هایی را برای رفتار انسانی با پناهجویان تدوین کرده بود. به گفته کانت هر فردی حق بازدید از هر کشوری را دارد، اما لزوما این موضوع او را واجد حق مورد مهمان نوازی قرار گرفتن نمی‌سازد.

به نفع عقل و استدلال

کانت کرامت انسانی و حقوق بشر را از منظر الهیاتی توجیه نمی‌کند بلکه از نظر فلسفی با عقل توجیه کرده است. او به مردم ایمان زیادی داشت. او معتقد بود که آنان خود می‌توانند بار مسئولیت اعمال شان را برعهده گیرند. کانت بر این باور بود که با عقل و برهان می‌توان بر زندگی مسلط شد و برای این امر قاعده‌ای اساسی بیان کرد: "به گونه‌ای عمل کن که حداکثر اراده خود را در هر زمان به عنوان اصل قانونگذاری عمومی در نظر بگیریم". او این امر را "ضرورت قاطع" نامید. امروز ما آن را این گونه فرموله می‌کنیم: شما فقط باید کاری را انجام دهید که برای همگان بهترین است.

کانت در سال ۱۷۸۱ میلادی آن چه را که احتمالا مهم‌ترین اثرش می‌باشد منتشر کرد. او در "نقد عقل محض" چهار پرسش اساسی فلسفه را مطرح می‌کند: چه چیزی می‌توانم بدانم؟ باید چکار کنم؟ به چه چیزی می‌توانم امیدوار باشم؟ و انسان چیست؟

جستجوی او برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها به اپیستمولوژی یا معرفت شناسی معروف است. او بر خلاف بسیاری از فیلسوفان پیش از خود توضیح می‌دهد که ذهن انسان نمی‌تواند به پرسش‌هایی مانند وجود خدا، روح یا آغاز جهان پاسخ دهد. "ژان پل" رمان نویس آلمانی (۱۷۶۳-۱۸۲۵) درباره کانت می‌گوید: "کانت نور جهان نیست بلکه یک منظومه شمسی تابناک است".با این وجود، دیگر بزرگان روشنفکر هضم نوشته‌های کانت را دشوار قلمداد می‌کردند. "موسى مندلسون" فیلسوف گلایه داشت خوانش آثار کانت نیازمند به کار بردن "شیره اعصاب" است! او گفته بود که خود نتوانست این کار را انجام دهد.

پیشگام عصر روشنگری

آموزه‌ها و نوشته‌های امانوئل کانت مبانی تفکر جدیدی را بنا نهادند. عبارت کانت با عنوان "جرات اندیشیدن داشته باش"! یا به لاتین Sapere aude معروف شد و به همین خاطر از کانت به عنوان پیشگام روشنگری یاد کرده اند. این جریان فکری عقل انسان (عقلانیت) و استفاده صحیح از آن را معیار همه اعمال اعلام کرد.

امروزه هنوز قضاوت‌ها و پیشداوری‌های متعددی در مورد کانت در جریان است. برای مثال، "اوتفرید هوفه" فیلسوف معاصر آلمانی و کانت شناس در کتاب تازه خود تحت عنوان "شهروند جهان از کونیگزبرگ" این پرسش را مطرح می‌کند که آیا کانت یک نژادپرست اروپا محور بود یا آن که آیا کانت به مجاز بودن تبعیض علیه زنان قائل بود. در هر دو مورد پاسخ هوفه مثبت است البته با قید شرط او می‌نویسد: "بله، اما ... ".

کانت به معنای امروزی نژادپرست نبود. برعکس او استعمار و برده داری را محکوم کرد. اگرچه کانت هرگز فراتر از کونیگزبرگ سفر نکرد پایتخت پروس شرقی در آن زمان یک شهر تجاری پر جنب و جوش بود و به نوعی "ونیز شمال اروپا" قلمداد می‌شد. علاوه بر این، کانت عملا سفرنامه‌های مرتبط با کشور‌های دیگر را بلعیده بود!

آیا کانت انسان گریز بود؟ علیرغم آن که او برنامه روزانه کاملا منظمی داشت، اما از صرف ناهار با دوستان و آشنایان لذت می‌برد، عاشق بازی بیلیارد و بازی با کارت بود، به تئاتر می‌رفت و در سالن‌های شهر به عنوان فردی سرگرم کننده و جذاب قلمداد می‌شد.

مراسم و رویداد‌ها زیادی در آلمان به یاد کانت و میراث او در سال ۲۰۲۴ میلادی به مناسبت سیصدمین سالگرد تولدش برگزار می‌شوند. برای مثال، موزه بوندس کونست هاله در شهر بن میزبان نمایشگاهی درباره کانت با عنوان "مسائل حل نشده" بوده است. علاوه بر آن، یک کنفرانس بزرگ آکادمیک در ماه ژوئن(خرداد) در برلین برگزار خواهد شد و پس از آن کنگره بین المللی کانت در بن در اواخر سال جاری میلادی برگزار خواهد شد که در ابتدا برای برگزار شدن در کالینینگراد برنامه ریزی شده بود، اما به دلیل جنگ روسیه با اوکراین امکان برگزار در آنجا وجود ندارد. قبر کانت در دیوار پشتی کلیسای جامع کونیگزبرگ واقع شده است. آن کلیسا یکی از معدود بنا‌های تاریخی باقی مانده پس از بمباران جنگ جهانی دوم و موج تخریب متعاقب آن در اتحاد جماهیر شوروی بود.

تاثیر کانت بر تاریخ حقوقی آلمان عمیق بوده، اما ظهور ناسیونالیسم مانع از آن شد که آثار او تا پس از جنگ جهانی دوم به نیروی غالب در اندیشه سیاسی آلمان تبدیل شود. اکنون سیصد سال از سالگرد تولد کانت می‌گذرد و او هنوز به مثابه متفکری برجسته شناخته می‌شود که تا به امروز می‌تواند الهام بخش جنبش‌های سیاسی باشد.