در میان گروه های مختلف حاضر در عراق، جایگاه حشد الشعبی بیش از همه مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است. بسیح مردمی عراق که از پیوند چند ده گروه جهادیِ غالبا شیعه تشکیل شده، پس از صدور فرمان جهاد آیت الله سیستانی در سال 2014 مبنی بر مبارزه با داعش، رسما ایجاد شد.

پس از شکست داعش، بر قدرت حشدالشعبی افزوده شد. با این حال، مسلح بودن این گروه و تاثیر فزاینده اش بر معادلات عراق باعث شد که چالش هایی در عراق به وجود بیاید. برای فهم این چالش ها باید جایگاه دولت عراق و مسائل بین المللی و منطقه ای حاضر در عراق را درک کنیم.

عراق؛ جامعه 72 ملت!

جامعه عراق از گروه های مختلفی تشکیل شده است. به طور کلی، این جامعه به سه دسته مختلف یعنی شیعیان، سنی ها و کردها تقسیم می شود. اکثریت جامعه عراق را شیعیان تشکیل می دهند. این گروه به لحاظ سیاسی به دو دسته کلی تقسیم می شوند. گروهی از شیعیان که به ایران نزدیک هستند، معتقد به جریان مقاومت بوده و به این جرگه تعلق دارند. گروهی دیگر نیز نسبت به مقاومت علقه ای نداشته و معتقدند فعالیت های سیاسی و نظامی گروه های مختلف عراقی باید در حدود و مرزهای عراق باقی مانده و فراتر از آن نرود. جریان حشدالشعبی به گروه اول و جریان صدر به گروه دوم تعلق دارند. فراتر از این گروه، آیت الله سیستانی قرار دارد که مرجع اصلی شیعیان عراق است و اگرچه بر برخی مسائل کلی نظارت دارد اما ترجیح می دهد در مسائل سیاسی دخالت نکند. به همین دلیل، تمام گروه های شیعه طرفدار او بوده و از دفترش حرف شنوی دارند.

اهل تسنن عراق نیز به چند گروه تقسیم می شوند. گروهی به حشدالشعبی نزدیک اند، گروهی دیگر به جریان صدر تعلق خاطر بیشتری دارند و گروهی به صورت مستقل فعالیت می کنند. جریان مستقل نیز به دو زیردسته تقسیم می شوند. گروهی به جریان های سلفی گرایش دارند و گروهی سعی می کنند در چهارچوب دولت فعالیت کرده و با دولت عراق همکاری داشته باشند.

کردها نیز به دو دسته کلی تقسیم می شوند. غالب کردها به دولت خودمختار کردستان عراق نزدیک اند و با هماهنگی دولت خودمختار کردستان عراق، فعالیت سیاسی می کنند. با این حال، گروهی با دولت مستقر در بغداد همکاری کرده و مرجعیت دولت عراق را قبول دارند و دسته ای نیز معتقد به فعالیت مسلحانه و جدایی کردستان از عراق هستند.

جریان های سیاسی و مذهبی و قومی فعال در عراق نسبت به کشورهای خارجی نیز چند موضع مختلف دارند. بخشی از گروه ها به آمریکا نزدیک اند، گروهی به جریان مقاومت و به خصوص ایران تعلق خاطر دارند و دسته ای نیز به سیاست «موازنه منفی» گرایش دارند و معتقدند عراق نباید به هیچ کشور خارجی امتیاز بدهد. دسته کوچکی از سلفی ها نیز به قطر و ترکیه گرایش داشته و از آنها کمک می گیرند.

سیاست دولت عراق؛ ایجاد فاصله از طریق موازنه مثبت

دولت عراق در چنین وضعیت متکثری فعالیت دارد. با توجه به این شرایط و به خصوص جنگ با داعش در سال 2014، دولت عراق سیاستی منحصر به فرد را پیش گرفته است. دولت السودانی به نحوی اجتناب ناپذیر سیاست «اعتدال و موازنه مثبت» را در دستور کار خود قرار داده است. دولت مستقر در بغداد سعی دارد با توجه به فشار کشورهای خارجی، سهم خواهی گروه های داخلی و تنش های متعدد اقتصادی و سیاسی، میان گروه ها و کشورهای ذی نفع، نوعی موازنه برقرار کند.

دولت السودانی از طرفی میان ایران و آمریکا و از طرف دیگر، میان شیعیان، اهل سنت و کردها و حتی میان دو جریان اصلی شیعی در عراق یعنی حشد و جریان صدر نوعی موازنه مثبت برقرار کرده و در عین حفظ منافع، جلوی زیاده روی آنها را گرفته است.

جنگ بر سر حشدالشعبی/ تصمیم تاریخی آیت الله سیستانی

با وجود تلاش دولت، گروه های مختلف تلاش دارند که خط فاصله ای که دولت عراق تشکیل داده و مانع از برخورد گروه ها با هم می شود را نقض کنند. اخیرا، بیشترین تلاش از جانب مخالفان مقاومت صورت گرفته است تا جلوی فعالیت حشدالشعبی را بگیرند.

حشدالشعبی به علت مسلح بودن، مورد سوءظن برخی گروه ها قرار دارد. همچنین، مشی این جریان مبنی بر اولویت قرار دادن مقاومت، باعث مخالفت برخی جریان ها از جمله جریان صدر با حشد شده است. از طرف دیگر، دولت عراق نگران ورود حشدالشعبی به جنگ مقاومت و اسرائیل بوده اما حشدالشعبی نشان داد که قصد درگیری جدی با اسرائیل یا دخالت در مسائل سوریه را ندارد. این مساله باعث شده تا حدی شکاف ها میان دولت عراق و حشدالشعبی برطرف شود. با این حال، آمریکا سخت در تلاش است که با خلع سلاح حشد، توازن قوا در عراق را به هم بزند.

ایالات متحده برای دستیابی به این هدف، تلاش زیادی کرد که آیت الله سیستانی را با خود همراه کند. مهم ترین چهره عراق، مدتی پیش از گروه های مسلح خواست که سلاح های خود را به دولت تحویل دهند و خلع سلاح شوند. حشدالشعبی مخالفتی با خلع سلاح شدن نداشت اما مقامات بسیج مردمی بارها اعلام کردند با حضور آمریکایی ها در عراق مخالفند و با وجود پایگاه های آمریکایی در خاک عراق، نمی توانند سلاح خود را تحویل دهند. آمریکایی ها سعی کردند از همین مساله سوء استفاده کرده و میان حشد و آیت الله سیستانی اختلاف بیندازند. طبق گزارشی که اخیرا الاخبار منتشر کرده، مقامات آمریکایی دو بار با آیت الله سیستانی دیدار کرده و از او خواسته اند فتوای انحلال حشدالشعبی را صادر کند اما مرجع بزرگ شیعیان عراق صراحتا با این ایده مخالفت کرده است.

به نظر می رسد، آیت الله سیستانی نیز به ایده توازن دولت عراق معتقد است. او می داند انحلال حشد می تواند به جنگ داخلی در عراق منجر شود و این به نفع هیچ کس نیست. به همین دلیل، صراحتا با این درخواست آمریکایی ها مخالفت کرده است.

آنچه مشخص است این است که ایده دولت السودانی یعنی «موازنه مثبت» تا کنون به نفع عراق تمام شده است. با وجود درگیری و جنگ در فلسطین، لبنان و سوریه و یمن، عراق از جنگ داخلی مصون بوده است. شواهد گویای این است که آرامش فعلی توانسته به اقتصاد عراق نیز کمک کند و اقتصاد این کشور در سال های 2022 و 2023 رشد زیادی داشته است.

در چنین شرایطی، به نفع گروه های داخلی مختلف و حتی کشورهایی مثل عربستان و ایران و قطر و آمریکا است که این توازن را به هم نزنند. جنگ داخلی می تواند جریان سوریه را در عراق تکرار کند و این مساله به ضرر تمام طرف های داخلی اعم از شیعیان و سنی ها و کردها و حتی کشورهای خارجی مانند ایران و آمریکا می شود.