انتخابات دو مرحله ای را بشناسید/ در سایر کشورها دور دوم رای گیری چگونه برگزار می شود؟

انتخابات 1403 به دور دوم کشیده شد. قرار است سعید جلیلی و مسعود پزشکیان در تاریخ 15 تیرماه مجددا با هم به رقابت بپردازند. اگرچه پزشکیان توانست با کسب 10 میلیون رای، نفر اول شود اما به این علت که نتوانست بیش از 50 درصد آراء را به دست آورد، به همراه نفر دوم یعنی سعید جلیلی راهی دور دوم انتخابات شد.

دومرحله ای شدن بر اساس قانون کشور است. ساختار انتخاباتی ایران مانند بسیاری از نظام های جمهوری «دو مرحله ای» (Two-round system) است. طبق این سیستم، از آنجا که رئیس جمهور باید رئیس «جمهور» مردم بوده و نماینده اکثریت باشد، لازم است حتما بیش از 50 درصد آراء را به دست آورد. به همین دلیل، نامزدی که نتواند در دور اول 50 درصد آراء به علاوه یک رای را به دست آورد، به همراه نفر دوم یا نفرات بعدی راهی دور بعد انتخابات می شود.

اما انتخابات های دو مرحله ای به انحاء گوناگون برگزار می شود. در این گزارش قصد داریم مروری بر آنها داشته باشیم.

مروری بر انواع انتخابات دو مرحله ای

ساختارهای انتخاباتی دو مرحله ای به چند دسته تقسیم می شوند. برخی سیستم ها مانند سیستم انتخاباتی ایران و فرانسه حکم به صعود دو نامزدی که بیشترین رای را آورده اند می دهند. در دور دوم تنها دو نامزد رقابت می کنند و قطعا یکی از این دو نامزد 50 درصد به علاوه یک رای را به دست می آورد؛ مگر اینکه آراء باطله آنقدر زیاد باشد که رای یک نامزد را از اکثریت بیندازد. قانون برای این حالت نیز حکمی دارد.

در برخی کشورها اگر آراء باطله در دور دوم باعث خروج سبد رای نامزدها از اکثریت شود، رقابت ها باید مجددا برگزار شوند. برای مثال،  در غنا شرط اکثریت در دور دوم انتخابات هم برقرار است و اگر نامزدها نتوانند در دور دوم هم 50 درصد به علاوه یک رای به دست آورند، دور سوم انتخابات برگزار می ‌شود. در برخی مناطق دیگر مانند فرانسه اما چنین حکمی وجود ندارد و هر فردی که بیشترین رای را کسب کند، پیروز انتخابات خواهد بود.

سیستم انتخابات دو مرحله ای در کشورهای مختلفی اجرا می شود. این قانون و سیستم در بیشتر کشورهایی که به صورت «جمهوری» اداره می شوند حاکم است. ساختار زمانی انتخابات های دو مرحله ای در کشورهای مختلف متفاوت است. دور دوم رقابت های انتخاباتی ممکن است در همان روزی که دور اول برگزار شده، برگزار گردد. در برخی مناطق کوچکتر مانند انتخابات درون ایالتی جورجیا در ایالات متحده ممکن است فاصله دور اول انتخابات و دور دوم یک الی 2 ماه باشد. در فرانسه به طور سنتی میان دور اول و دوم انتخابات، دو هفته فاصله وجود دارد.

همچنین، در ساختارهای دو مرحله ای قوانین متفاوتی برای انتخاب نامزدهای دور دوم وجود دارد. در بیشتر کشورها فقط دو نامزد می توانند راهی دور دوم انتخابات شوند. اما در برخی کشورها یا قلمروهای سیاسی، بیش از دو نامزد اجازه دارند به دور دوم بروند. در چنین سیستم هایی، برای انتخاب شدن در دور دوم، کافی است که یک نامزد بیشتر از دیگران رای کسب کند.

سیستم رای گیری دو مرحله ای در همه کشورها به یک شیوه برگزار نمی شود. در سیستم انتخاباتی «رای جامع (EB)» افرادی که بیشترین رای را کسب کرده اند راهی دور بعد نمی شوند، بلکه افرادی که کمترین رای را کسب کرده باشند، از دور قابت ها حذف می شوند.

در این نظام ها، روند حذف نامزدهایی که کمترین رای را کسب کرده اند و رای گیری مجدد تا زمانی که یک نامزد اکثریت مطلق را کسب کند، ادامه می یابد. سیستم EB در انتخابات های عمومی بزرگ استفاده نمی شود؛ چون در این ساختار، گاهی رای دهندگان مجبورند چند بار در رای گیری ها شرکت کنند و فرآیند انتخابات بسیار طولانی است.

همچنین، در بیشتر ساختارها، افراد می توانند هم در دور اول و هم در دور دوم در انتخابات شرکت کنند اما در برخی ساختارها چنین اجازه ای به شرکت کنندگان داده نمی شود. همچنین، در برخی ساختارهای رای گیری دو مرحله ای، آراء دور دوم با دور اول جمع می شوند اما در برخی دیگر چنین نیست و افراد باید مجددا در رای گیری شرکت کنند.

برای مثال، در برخی انتخابات ها فردی که در دور اول 10 میلیون رای آورده، با کسب 5 میلیون رای در دور دوم، در مجموع 15 میلیون رای کسب می کند و اگر رقیبش در دور اول 5 میلیون رای کسب کرده و در دور دوم 12 میلیون به دست آورد، با 17 میلیون رای، پیروز خواهد شد.

قانون ایران در مورد انتخابات دو مرحله ای چه می گوید؟

بر اساس قانون انتخابات ریاست جمهوری، چنانچه در مرحله‌ اول انتخابات برای هیچ‌یک از داوطلبان اکثریت مطلق حاصل نگردد، انتخابات دومرحله ‌ای خواهد شد؛ بدین معنی که دو نامزدی که بیشترین آراء را در مرحله‌ اول داشته‌ اند، در انتخابات مرحله‌ دوم شرکت می‌ کنند. اکثریت مطلق آراء در انتخابات ریاست جمهوری نیز به معنای کسب بیش از ۵۰ درصد آراء ماخوذه است؛ بنابراین فرد منتخب مرحله اول باید حداقل ۵۰ درصد به علاوه یک رای کسب کند. اما این شرط در دور دوم نیست و فردی که رای بیشتری به دست آورد، پیروز انتخابات خواهد بود.

در اصل ۱۱۷ قانون اساسی آمده است: «رئیس جمهور با اکثریت مطلق آرای شرکت‌کنندگان انتخاب می ‌شود، ولی هرگاه در دور نخست هیچ ‌یک از نامزد‌ها چنین اکثریتی به دست نیاورد، روز جمعه هفته بعد برای بار دوم رای گرفته می ‌شود. در دور دوم، تنها دو نفر از نامزد‌ها که در دور نخست آراء بیشتری داشته ‌اند شرکت می ‌کنند، ولی اگر بعضی از نامزد‌های دارنده آراء بیشتر، از شرکت در انتخابات منصرف شوند، از میان بقیه، دو نفر که در دور نخست بیش از دیگران رای داشته ‌اند برای انتخاب مجدد معرفی می ‌شوند.»

همچنین به موجب ماده ۱۲ قانون انتخابات ریاست‌جمهوری، رئیس‌جمهور با کسب اکثریت مطلق آراء انتخاب می‌شود. اکثریت مطلق آرا یعنی فرد منتخب، بیش از ۵۰ درصد کل آراء مأخوذه را کسب کرده باشد، در اینجا ملاک صرفا آرای صحیح مأخوذه نیست بلکه کل آراء مأخوذه مدنظر است، اما در صورتی که هیچکدام از نامزد‌های انتخابات ریاست‌جمهوری اکثریت مطلق کل آرای مأخوذه را به دست نیاورند انتخابات به مرحله دوم کشیده می‌ شود.